Engels: ,,Rozwój socjalizmu od utopii do nauki” – genialne po dziś dzień

Andy Ford – Socialist Alternative — ISA w Anglii, Walii & Szkocji

 

Książka Engelsa ,,Rozwój socjalizmu od utopii do nauki” (1880) została napisana, aby spopularyzować ekonomiczne i polityczne idee Karola Marksa, a także aby jasno pokazać różnicę między marksizmem (,,socjalizmem naukowym”) a reformizmem. Była to jedna z najczęściej czytanych i tłumaczonych prac Marksa i Engelsa (angielski był dziesiątym językiem, na który ją przetłumaczono) i pozostaje jednym z ich najbardziej wpływowych pism.

Rewolucja Francuska i jej ideolodzy

W części I Engels zaczyna od upatrywania źródeł marksizmu nie w głowie Karola Marksa, ale w przyswojeniu i pogłębieniu najlepszych idei rewolucji francuskiej, uznając jednocześnie, że mimo geniuszu tych idei nie mogły one ,,wyjść poza granice, które im zakreśliła ich własna epoka.”.

Obietnice francuskich filozofów, takich jak Rousseau, dotyczące racjonalnego społeczeństwa w kapitalizmie, szybko okazały się złudne – demokracja została zastąpiona dyktaturą Napoleona. Zamiast ,,wolności, równości i braterstwa”, oraz ,,wolności własności” dla większości oznaczało to (kapitalizm – przyp. tłumacza) ,,wolność od własności”, ponieważ wielcy kapitaliści doprowadzili małe firmy do bankructwa.

Jednak w każdym ruchu zmierzającym do obalenia feudalizmu i rozwoju kapitalizmu zawsze istniała skrajna lewica – angielscy lewellerzy, niemieccy anabaptyści czy ,,sprzysiężenie równych” Gracchusa Babeufa w czasie rewolucji francuskiej – która widziała daleko w przód możliwą socjalistyczną przyszłość. Jednak z powodu braku rozwoju przemysłu i klasy robotniczej praktyczne osiągnięcie socjalizmu było wówczas niemożliwe, pozostawało więc marzeniem o doskonałości, ,,utopią”. Jak mówi Engels: „utopiści usiłowali (…) wynaleźć nowy, doskonalszy system ustroju społecznego i narzucić go społeczeństwu z zewnątrz, za pomocą propagandy (…) im bardziej zaś opracowywano je w szczegółach, tym wyraźniej musiały przechodzić w dziedzinę czystego fantazjowania”.

Wielcy utopiści XIX wieku

Po tych wczesnych skrajnie lewicowych demokratach przyszli wielcy utopiści XIX wieku: Henri de Saint Simon, Charles Fourier i Robert Owen. Engels analizuje idee i program każdego z nich i daje im kredyt zaufania za ich dalekowzroczne pomysły i oddanie sprawie socjalizmu.

W Wielkiej Brytanii walijski przemysłowiec Robert Owen wprowadził w życie idee utopistów, zakładając w latach 1800-1829 modelową społeczność wokół swoich młynów w New Lanark w Szkocji, gdzie zapewnił robotnikom szkoły dla ich dzieci, krótszy dzień pracy i pełne wynagrodzenie w okresach zastoju w handlu. Później Owen założył komunistyczne społeczności w Ameryce, aby spróbować wyeksportować i rozszerzyć model New Lanark, ale one upadły, zabierając ze sobą jego fortunę. Lekcja? Nie można budować wysp socjalizmu w morzu kapitalizmu.

Dialektyka

W części II Engels przedstawia jedną z najwspanialszych ekspozycji filozofii marksizmu – dialektyki, kontrastując sposób, w jaki integruje ona dynamiczny rozwój i ludzką aktywność, ze sztywnymi kategoriami francuskich myślicieli XVIII wieku, czy redukcjonistycznym i mechanicznym spojrzeniem angielskich empirystów, takich jak Bacon i Locke, określanym przez nich jako ,,zdrowy rozsądek”. Według Engelsa, w realnym świecie „powstaje przed nami zrazu obraz nieskończonego splotu związków i wzajemnych oddziaływań, w którym nic nie pozostaje tym, czym było, gdzie było, i takim, jak było, lecz wszystko się porusza, zmienia, staje się i zanika”.

Obejmowałoby to oczywiście każdy kolejny stan społeczeństwa, w tym kapitalizm, wbrew przyjętej obecnie mądrości, że kapitalizm istniał zawsze i zawsze będzie istniał. Socjalizm jako dalszy rozwój społeczeństwa ludzkiego nie jest dla Engelsa tworem myśli jednego człowieka, lecz postrzega go jako ,,nieunikniony wytwór walki dwóch historycznie powstałych klas – proletariatu i burżuazji.”. Zadaniem nie było już wymyślanie idealnego systemu społecznego i propagowanie go, lecz badanie historycznych źródeł tych klas i ich walki oraz wypracowanie zakończenia tego konfliktu.

Systemy produkcji

W części III Engels stwierdza: ,,Środków tych nie należy bynajmniej wynajdywać, brać ich z własnej głowy, lecz za pomocą głowy odkrywać w istniejących materialnych faktach produkcji.”. System kapitalistyczny porusza się w cyklu ostatecznie nierozwiązywalnych sprzeczności, powodując coraz większe kryzysy. Sprzeczności te, według Engelsa, zachodzą po pierwsze między produkcją masową a prywatną własnością gospodarki i jej zysków; po drugie między planowaną produkcją w ramach każdego przedsiębiorstwa a anarchią rynku. Sprzeczności te rodzą okresowe kryzysy kapitalistyczne, w których produkty przemysłu nie mogą być sprzedane. Bogactwo rośnie na jednym biegunie społeczeństwa, a ubóstwo na drugim. ,,Dotychczasowy socjalizm krytykował wprawdzie istniejący kapitalistyczny sposób produkcji i jego następstwa, nie mógł ich jednak wyjaśnić, a więc i przezwyciężyć, mógł je tylko po prostu potępić jako złe.”

Zieloni: Współcześni Utopiści

Na tym polega różnica. Być może największymi utopistami współczesnej polityki są Zieloni (W tekście mowa o UK, ale tendencja ta jest dostrzegalna także w polskiej polityce – przyp. tłumacza), którzy krytykują zło ,,systemu”, ale bez teorii, zrozumienia czy wyjaśnienia. Często nawet nie nawołują do systemu socjalistycznego, tylko do ,,innego świata”. My byśmy powiedzieli, jaki inny świat? Jak on wygląda, jak się go osiągnie? A kapitalistyczna prasa i jej poskromiony komentariat powiedzą: ,,Jak to będzie opłacone?”.

Zieloni, a także wielu przedstawicieli laburzystowskiej lewicy, opowiadają się za Zielonym Nowym Ładem. Kto nie chce Zielonego Nowego Ładu i sprawiedliwego przejścia pracowników z sektora paliw kopalnych do sektora neutralnego pod względem emisji dwutlenku węgla? Ale tak dramatycznej zmiany nie da się osiągnąć za pomocą reform podatkowych, zachęt, a nawet ustaw, po prostu nie da się jej osiągnąć, dopóki system gospodarczy jest w rękach prywatnych. Dlatego my w Socjalistycznej Alternatywie, jako zwolennicy Marksa i Engelsa, twierdzimy, że cała gospodarka musi być w rękach publicznych, aby można ją było zaplanować w interesie wszystkich. Trzeba być Czerwonym, żeby być Zielonym.

,,Rozwój socjalizmu od utopii do nauki” to nieoceniony przewodnik po początkach socjalizmu i marksizmu, przejrzysta ekspozycja filozofii marksistowskiej oraz zarys marksowskich teorii kryzysu kapitalistycznego. Jest tym wszystkim, ale jest także ostrzeżeniem i korektą dla pełnych dobrych intencji utopistów we współczesnym ruchu. Pierwotni utopiści nie mogli być inni, biorąc pod uwagę brak rozwoju przemysłu i klasy robotniczej. Ale we współczesnym świecie nie ma żadnego usprawiedliwienia dla niezbadania systemu kapitalistycznego i konfliktu jego niedających się pogodzić klas.

 

Tłumaczył: Remigiusz P.

 

Tekst oryginalny: https://internationalsocialist.net/en/2021/12/book-review-2?fbclid=IwAR0FyX6sYjxnWTHTCBUoJSxPvUSmB7tNr06BOk_uV4MnpK0NhjsS2GX7LbI