Rewolucyjne dziedzictwo Antonio Gramsciego

Massimo Amadori, Resistenze Internazionali (ISA we Włoszech)

Antonio Gramsci to z pewnością jeden z najpopularniejszych myślicieli marksistowskich, uznawany za jednego z największych intelektualistów XX wieku. W ostatnich latach jego idee są szczególnie studiowane i doceniane przez latynoamerykańską lewicę, która sięga po polityczną spuściznę tego sardyńskiego rewolucjonisty. Nawet w dzisiejszych Włoszech, z okazji 100. rocznicy narodzin Komunistycznej Partii Włoch (PCI), postać Gramsciego powraca.

Jako marksiści, my również musimy patrzeć na tego wielkiego rewolucjonistę, którego idee mogą nas jeszcze wiele nauczyć. Z pewnością konieczne jest uwolnienie postaci Antonio Gramsciego od wszystkich zafałszowań stalinizmu i burżuazji, które stworzyły obraz Gramsciego pozbawiony jakiegokolwiek rewolucyjnego znaczenia.

„Czerwony okres”

Aby zrozumieć polityczną spuściznę Antonio Gramsciego, trzeba czytać jego pisma i badać ewolucję jego myśli na przestrzeni lat. To zmusza nas do przeanalizowania kontekstu historycznego, w którym pracował Gramsci, od „Biennio Rosso – Dwóch Czerwonych Lat” (1919-1920) do jego śmierci w faszystowskim więzieniu w 1937 roku.

Antonio Gramsci urodził się na Sardynii w 1891 roku. W bardzo młodym wieku przeniósł się do Turynu; to właśnie w stolicy Piemontu po raz pierwszy zainteresowały go idee socjalistyczne i tam wstąpił do Włoskiej Partii Socjalistycznej (PSI).

Po I wojnie światowej Włochami wstrząsnęła dwuletnia fala strajków, protestów robotniczych i chłopskich. Masowy ruch robotniczy nie ograniczał się do żądań ekonomicznych, ale miał również potencjał rewolucyjny inspirowany rewolucją bolszewicką z października 1917 roku. Robotnicy północnych Włoch nie tylko strajkowali, ale często okupowali fabryki i wybierali rady robotnicze, wzorując się na rosyjskich sowietach.

Wytworzyła się sytuacja podwójnej władzy, w której rady robotnicze (państwo socjalistyczne w zalążku) rywalizowały o władzę z państwem burżuazyjnym. W wyborach w 1919 roku PSI stało się główną partią w kraju. „Zróbcie tak, jak w Rosji” stało się hasłem włoskiego proletariatu. W tym kontekście Antonio Gramsci reprezentował najbardziej bojowe i rewolucyjne skrzydło Włoskiej Partii Socjalistycznej i miał wiodącą rolę w tworzeniu rad fabrycznych, które słusznie postrzegał jako organy przyszłego państwa socjalistycznego.

Chociaż robotnikom udało się wywalczyć od pracodawców ważne zdobycze socjalne, takie jak 8-godzinny dzień pracy, rewolucyjne aspiracje włoskiego proletariatu zostały wkrótce stłumione przez reformatorskich przywódców PSI i biurokrację związków zawodowych. „Biennio Rosso” poniosło klęskę.

Antonio Gramsci, Amadeo Bordiga i całe rewolucyjne skrzydło PSI nie mieli zdecydowania potrzebnego do zerwania z reformistami, nie byli więc w stanie przejąć inicjatywy i poprowadzić robotników do przejęcia władzy politycznej. Mimo to, w tym okresie sława Gramsciego w ruchu socjalistycznym ogromnie wzrosła. W 1919 roku sardyński rewolucjonista założył L’Ordine Nuovo (Nowy Porządek), gazetę, która zjednoczyła całe rewolucyjne skrzydło PSI w Turynie.

Włoski Faszyzm

Odpowiedzią wielkich kapitalistów i właścicieli ziemskich na walkę robotników i chłopów oraz na postępy socjalistów było tworzenie i finansowanie oddziałów faszystowskich. Te faszystowskie oddziały biły, a nawet mordowały strajkujących robotników, chłopów, którzy zajęli ziemię, związkowców i socjalistów.

Faszyzm był ceną, jaką włoski ruch robotniczy musiał zapłacić za klęskę „Biennio Rosso”. Podczas fali faszystowskiej przemocy, w Livorno 21 stycznia 1921 roku, w PSI doszło do najważniejszego rozłamu w jej historii: rewolucyjne, marksistowskie skrzydło partii kierowane przez Antonio Gramsciego i Amadeo Bordigę oderwało się tworząc Komunistyczną Partię Włoch (PCI). PCI stała się włoską sekcją Trzeciej Międzynarodówki Lenina i Trockiego. Oddzielenie się od reformistów było z pewnością spóźnione, ponieważ do tej pory ruch robotniczy został pokonany przez faszystowskie oddziały, a siły reakcji zwyciężały w całych Włoszech.

Ultralewicowość Bordigi

PCI znalazła się natychmiast w izolacji od mas ludowych, zwłaszcza z powodu sekciarskiej i ultralewicowej polityki prowadzonej przez Bordigę. Przywództwo partii znajdowało się początkowo w rękach neapolitańskiego rewolucjonisty, który odmówił jakiejkolwiek formy antyfaszystowskiego zjednoczonego frontu z PSI i innymi siłami ruchu robotniczego, ścierając się z Leninem, Trockim i kierownictwem Międzynarodówki, twierdzącymi, że PCI powinno zaproponować zjednoczony front organizacji robotniczych do walki z faszyzmem. Gramsci w tym okresie, choć nie zawsze zgadzał się z Bordigą, akceptował jego sekciarską politykę.

W 1922 r. Antonio Gramsci odwiedził Moskwę i podczas pobytu tam, po debacie z Leninem, Trockim i innymi przywódcami bolszewickimi, nabrał przekonania, że ultralewicowa polityka Bordigi była błędna i że konieczna jest polityka zjednoczonego frontu lewicy przeciwko faszyzmowi. Później wrócił do Włoch, zdecydowany zmienić politykę partii w tej kwestii, w opozycji do frakcji „bordigistów”.

W międzyczasie do władzy doszedł Mussolini, natychmiast utrudniając życie młodej partii komunistycznej. Faszystowskie oddziały już wcześniej zaczęły aresztować i mordować wielu komunistycznych bojowników. Gramsci został jednak wybrany do parlamentu i w pierwszych latach faszyzmu miał immunitet. Trwało to do 1926 roku, kiedy to uchwalono kolejną serię dyktatorskich ustaw, które likwidowały wszelką opozycję wobec faszyzmu, czyniąc ostatecznie z Włoch reżim totalitarny.

Gramsci przewodzi PCI

W latach 1923-1924 Antonio Gramsci bronił polityki Międzynarodówki. Choć wciąż był w mniejszości, przy wsparciu Międzynarodówki i przy użyciu biurokratycznych metod, skrzydło Gramsciego w partii zorganizowało wewnętrzny przewrót, aby obalić Bordigę. Takie niedemokratyczne metody byłyby nie do pomyślenia we wczesnych latach istnienia Międzynarodówki Komunistycznej, ale Komintern stawał się już zbiurokratyzowany w miarę umacniania się stalinizmu w samym ZSRR.

Polityczna walka Gramsciego z Bordigą była słuszna i zgodna z niesekciarskim stanowiskiem Lenina i Trockiego. Była to jednak walka prowadzona przy użyciu niedemokratycznych metod, a więc w opozycji do podejścia bolszewickiego. Na kongresie w Lyonie w 1926 roku Gramsci zadał ostateczny cios kierownictwu „bordiarów”, postępując zgodnie z instrukcjami Międzynarodówki. W tym okresie sardyński rewolucjonista stanął po stronie stalinowskiej frakcji partii bolszewickiej, błędnie sądząc, że stanowisko Trockiego jest podobne do stanowiska Bordigi. Mimo tej pomyłki Gramsci nigdy nie był stalinistą i w liście skierowanym do Komitetu Centralnego KPZR w 1926 roku, popierając politycznie większość partii radzieckiej, ostro skrytykował biurokratyczne i antydemokratyczne metody, jakie Stalin stosował wobec „trockistów”. Było to w 1926 roku, na długo przed procesami moskiewskimi i wielkimi czystkami, którymi Stalin wytępił całą starą gwardię bolszewicką.

Togliatti i Stalin

Stanowisko Gramsciego doprowadziło go do konfliktu z innym włoskim komunistą, Palmiro Togliattim, który w tym czasie przebywał w Moskwie i był bezgranicznym zwolennikiem Stalina. Zadbał on o to, by list Gramsciego nigdy nie dotarł do Komitetu Centralnego KPZR. W tym samym roku Gramsci został aresztowany przez reżim faszystowski i skazany na długi wyrok więzienia. To pozostawiło PCI pod stalinowskim przywództwem Togliattiego, który przez wiele lat był jednym z głównych współpracowników Stalina i był współwinny wielu jego zbrodni.

Antonio Gramsci, choć przebywał w więzieniu i był ciężko chory, nie poddał się i pisał płodnie. Jego słynne Zeszyty Więzienne, prawdopodobnie najbardziej poczytne dzieło Antonio Gramsciego, pochodzą właśnie z tego okresu zatrzymania. Pisma te dotyczą różnych zagadnień i zawierają kilka nowatorskich koncepcji teorii marksistowskiej. Jego sądy na temat Trockiego są jednak pochopne i pokazują brak wiedzy na temat idei Trockiego, co niewątpliwie wynika z faktu, że Gramsci pozostawał w izolacji w więzieniu i nie miał dostępu do informacji ze świata zewnętrznego. W konsekwencji brakowało mu zrozumienia tego, co działo się w Związku Radzieckim. Pomimo tych ograniczeń Gramsci był bardzo krytyczny wobec Stalina i Togliattiego, w szczególności w odniesieniu do ultralewicowej i sekciarskiej polityki „trzeciego okresu”.

Ultralewicowość „trzeciego okresu”

W rzeczywistości od 1928 do 1934 roku „stalinowska” Międzynarodówka Komunistyczna przeżywała ultralewicową fazę, w której partie komunistyczne utożsamiały faszyzm z socjaldemokracją, określając go jako „socjal-faszyzm”. Od więzienia Gramsci sprzeciwiał się tej szalonej polityce, która w 1933 roku w Niemczech uniemożliwiła jakikolwiek zjednoczony front między komunistami i socjaldemokratami, pozwalając nazistom na przejęcie władzy niemal bez sprzeciwu. Krytyka, którą Gramsci skierował w tym czasie do stalinowskiego przywództwa PCI, zbiegła się z krytyką ze strony „trockistów” z Nowej Opozycji Włoskiej (NOI), powiązanej z Międzynarodową Opozycją Lewicową Trockiego. Na czele NOI stali trockiści: Pietro Tresso, Alfonso Leonetti i Alberto Ravazzoli, wszyscy z nich zostali wydaleni z PCI w 1930 roku za opozycję wobec stalinizmu.

Włoscy „trockiści” dzielili z Gramscim sprzeciw wobec linii „socjal-faszyzmu”. Gramsci jednak, będąc w więzieniu, nie był tego świadomy. Nie oznacza to, że Gramsci stał się trockistą, ale z pewnością nie był stalinistą, a jego zerwanie z Togliattim było ostre. Podczas izolacji w więzieniu niektórzy z towarzyszy partyjnych Gramsciego odwrócili się od niego. Stalinowcy z kolei unikali Gramsciego, nie mogąc wybaczyć mu jego „heterodoksyjności”.

Nie wiemy, jak rozwinęłyby się jego myśli, ponieważ z powodu cierpień w faszystowskich więzieniach Gramsci zmarł w 1937 roku. Faszyści zabili jeden z wielkich umysłów włoskiej klasy robotniczej.

Polityczna spuścizna Gramsciego

Najważniejszym aspektem politycznej spuścizny Antonio Gramsciego jest to, co stało się po jego śmierci. Stalinowcy Togliattiego, którzy sprzeciwiali się mu za życia, obłudnie przedstawili się jako polityczni spadkobiercy Gramsciego i zniekształcili jego myśl, przedstawiając go jako reformatora i „antytrockistę”. Od 1935 roku stalinowcy porzucili swoją ultralewicową fazę i odrzucając podejście zjednoczonego frontu bolszewików, wprowadzili strategię frontu ludowego, inaugurując reformistyczną politykę klasowej współpracy z burżuazją. Polityka ta nigdy nie została obalona, we Włoszech osiągnęła swój szczyt podczas II wojny światowej, kiedy PCI pod przewodnictwem Togliattiego, zgodnie z instrukcjami Stalina, porzuciła wszelkie rewolucyjne perspektywy i promowała politykę jedności narodowej z siłami burżuazyjnymi, nawet z monarchią i byłymi faszystami, którzy przeszli na stronę aliantów.

W bezpośrednim okresie powojennym PCI weszła do rządów burżuazyjnych i uczestniczyła w odbudowie republikańskiego państwa burżuazyjnego. Aparaty represyjne państwa pozostały takie same jak te stworzone w czasie reżimu faszystowskiego, a faszyści nie zostali oczyszczeni z aparatu państwowego, lecz pozostali na czele policji, wojska i sądownictwa. Udzielając amnestii faszystom, PCI Togliattiego osiągnęło być może najniższy punkt w swojej historii.

Togliatti musiał przedstawić reformatorską politykę narzuconą przez Stalina jako włoską innowację, wywodzącą się z idei propagowanych po raz pierwszy przez Gramsciego. Sardyński rewolucjonista został więc przedstawiony przez Togliattiego jako prekursor reformistycznej polityki stalinowskiej PCI, „parlamentarnej drogi” do socjalizmu i narodowej jedności z burżuazją.

Pisma Gramsciego były następnie produkowane przez wydawnictwa kontrolowane przez PCI, po tym, jak Togliatti podjął kroki w celu wymazania z nich wszelkich elementów, które nie odpowiadały potrzebom stalinistów. Wprowadzono fałszerstwa, do tego stopnia, że zdanie „Trocki jest dziwką faszyzmu”, przypisywane przez Togliattiego Gramsciemu, w rzeczywistości zostało wypowiedziane przez samego Togliattiego.

„Zeszyty z więzienia” były niewątpliwie tekstem najbardziej sfałszowanym przez stalinistów, którzy przedstawiali nowatorskie idee Gramsciego jako antycypację reformizmu PCI. Na przykład Gramsciowska koncepcja „hegemonii kulturowej”, wyrażona w zeszytach, została przedstawiona jako porzucenie przez Gramsciego perspektywy rewolucyjnej, a zatem jako antycypacja parlamentarnej drogi do socjalizmu, którą podążało PCI. W rzeczywistości każdy uważnie czytający pisma Gramsciego zrozumie, że koncepcja „hegemonii kulturowej” nie była wcale porzuceniem perspektywy rewolucyjnej, lecz próbą zaadaptowania przez Gramsciego strategii leninowskiej do zachodniego kontekstu. Ta sama koncepcja hegemonii była również obecna w pracach Lenina.

Gramsci zamierzał argumentować, że w zaawansowanych krajach kapitalistycznych społeczeństwo obywatelskie było znacznie bardziej wyartykułowane niż w carskiej Rosji i dlatego ruch rewolucyjny musiał pokonać znacznie więcej przeszkód. Wymagało to cierpliwego budowania hegemonii kulturowej ruchu socjalistycznego w społeczeństwie, aby przeciwstawić się hegemonii burżuazyjnej. Gramsci twierdził, że na Zachodzie droga do rewolucji socjalistycznej będzie dłuższa i bardziej złożona niż w Rosji i że w związku z tym konieczne jest prowadzenie „wojny pozycyjnej” z kapitałem, a nie „wojny o ruch”, jak to robili bolszewicy w Rosji. Ta perspektywa nie wykluczała zjednoczonych frontów z innymi siłami lewicy i walki o cele demokratyczne. Dla Gramsciego była to więc kwestia ponownego przemyślenia metod rewolucyjnych na Zachodzie, a nie wyrzeczenia się rewolucji poprzez przyłączenie się do burżuazyjnych rządów, jak to uczynił PCI z Togliattim, na polecenie Stalina.

Gramsci odrzucał ultralewicowość Bordigi i jego sekciarskie stanowisko sprzeciwiające się zjednoczonemu frontowi lewicy, ale nigdy nie zaproponował żadnej teorii usprawiedliwiającej popularne fronty z burżuazją. Nie porzucił też polityki klasy robotniczej i rewolucji. Nigdy nie twierdził, że na Zachodzie możliwe jest przejęcie władzy przez socjalistów za pomocą środków parlamentarnych, bez konieczności obalania państwa burżuazyjnego na drodze rewolucji. Wszystkie polityczne batalie Gramsciego były skierowane przeciwko reformizmowi. Wszystkie jego idee i działania były sprzeczne z podejściem stalinowskim.

Fałszywy reformista

Dzisiaj prasa burżuazyjna, kierując się kłamstwami Togliattiego, prezentuje reformistycznego Gramsciego, „Ojca Ojczyzny” i burżuazyjnej Republiki Włoskiej. Po raz kolejny Gramsci zostaje oczyszczony ze swoich rewolucyjnych aspektów. Co ma wspólnego Gramsci, entuzjastyczny zwolennik rewolucji bolszewickiej, który w 1920 roku przewodził ruchowi turyńskiej rady fabrycznej, z fałszywym reformistycznym Gramscim przedstawionym nam przez burżuazję i stalinistów? Ten „reformatorski” Gramsci, który promował koalicję z burżuazją, nigdy nie istniał, poza fantazjami Togliattiego i Berlinguera. A jednak dziś jest to Gramsci, którego wszyscy znają, Gramsci honorowany przez burżuazyjną prasę, Partię Demokratyczną i spadkobierców stalinizmu oraz włoską reformistyczną lewicę.

Na szczęście w Ameryce Łacińskiej i w wielu innych krajach lewica i socjaliści odkrywają na nowo innego Gramsciego, marksistę i rewolucjonistę. Gramsci był wielkim rewolucjonistą, który jak każdy popełniał błędy, ale zawsze był konsekwentny w swoich socjalistycznych ideałach. Jego dziedzictwo polityczne należy do rewolucyjnych marksistów.

Tłumaczył: Aleksander Marchlewski

Tekst oryginalny: https://www.socialistalternative.org/2021/02/07/the-revolutionary-legacy-of-antonio-gramsci/?fbclid=IwAR2h_-NP0HHigHj7Zw5snKPn9tAcugtKbuBzCkqweUNYLTSXCn2XN6B-Xg4