Alternatywa Socjalistyczna Polska sekcja International Socialist Alternative
Pete Dickenson – Socialist Party, England and Wales
19 czerwca 2002
Miliony osób dołączyło do antykapitalistycznych i antyglobalistycznych protestów na całym świecie; są wściekli z powodu kryzysu gospodarczego, który niszczy ludzkie życia; z powodu wojen prowadzonych przez USA i ich imperialistycznych partnerów, z powodu ucisku, wyzysku i niszczenia środowiska przez współczesne kapitalistyczne społeczeństwo.
Socjaliści słusznie kierują swój główny atak na tych, którzy są odpowiedzialni za obecny stan rzeczy. Oficjalni rzecznicy kampanii antyglobalizacyjnych często ograniczają się do powiedzenia, czemu są przeciwko i nie wyjaśniają, jaka jest alternatywa, lub w najlepszym razie wysuwają nieadekwatne hasła, takie jak „niech bogaci zapłacą”.
Ruchu antyglobalistycznego nie da się utrzymać i zbudować, jeśli nie przedstawi się przekonującej socjalistycznej alternatywy, która powie, za czym jesteśmy i przeciwko czemu jesteśmy. Niektórzy jednak natychmiast zapytają „a co z Rosją? Z pewnością upadek Związku Radzieckiego udowodnił, że socjalizm zawiódł”. Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy przyjrzeć się historii i rozwojowi byłego Związku Radzieckiego.
Od czasu upadku ZSRR naukowcy zajmują się pisaniem historii na nowo. Jednym z nowych mitów jest to, że kapitalizm przed 1917 r. rozwijał się w Rosji szybko i pomyślnie, a rewolucja w tym samym roku go przerwała.
Oczywiście w kilku dużych miastach imperium carskiego (car był autokratycznym władcą imperium rosyjskiego rozciągającego się od Polski po Alaskę) nastąpił szybki rozwój przemysłu, ale działalność ta zależała od zysków generowanych przez zubożałych, uciskanych robotników stłoczonych w ogromnych fabrykach.
Jednocześnie nowej klasie kapitalistycznej całkowicie nie udało się przekształcić kraju w nowoczesne, przemysłowe społeczeństwo. W szczególności, kraj pozostawał zdominowany przez neofeudalnych właścicieli ziemskich, rządzących wyzyskiwanym chłopstwem, dopiero co uwolnionym od pańszczyzny. Brakowało oznak rozwoju wydajnego sektora rolnego, prowadzonego na zasadach kapitalistycznych i zdolnego do wspierania szeroko zakrojonego przemysłu miejskiego.
Ponadto, co kluczowe, ucisk nierosyjskich narodów imperium trwał nieprzerwanie od końca XIX i we wczesnych latach XX wieku, powodując wśród nich niezadowolenie – tykającą bombę.
Czynniki te podważyły stabilność systemu i stworzyły warunki do rewolucji. Bodźcem były przerażające warunki wynikające z pierwszej wojny światowej, w której miliony chłopów zostały wymordowane w okopach, a kraj stopniowo wykrwawiał się na śmierć.
Rewolucja socjalistyczna z października 1917 r., prowadzona przez Lenina, Trockiego i partię bolszewicką, była wyjątkowa – po raz pierwszy obalono system kapitalistyczny i ustanowiono państwo robotnicze. Opierała się na sowietach – komitetach robotników i żołnierzy utworzonych spontanicznie podczas rewolucji w celu zorganizowania działalności, które później miały stać się organami, za pomocą których zostanie zbudowane nowe społeczeństwo.
Początkowo sowiety były organami demokratycznymi, w których na wybranych przedstawicieli nakładano ścisłą kontrolę, aby uniemożliwić im uzurpowanie sobie stanowisk.
Wsparcie pracowników
Udane obalenie kapitalizmu w Rosji spowodowało, że klasy rządzące na całym świecie rozpoczęły okrutną i krwawą wojnę domową, która zdewastowała kraj i zabiła miliony ludzi.
Wszystkie główne kraje zachodnie, w tym Wielka Brytania i USA, wysłały armie do Rosji, aby wesprzeć siły procarskie próbujące obalić nowy socjalistyczny rząd. Jednak pierwsze na świecie państwo robotnicze zwyciężyło dzięki heroizmowi i poświęceniu rosyjskich robotników i chłopów, którzy próbowali zbudować nowe społeczeństwo.
Zwycięstwo byłoby jednak znacznie trudniejsze, gdyby rząd bolszewicki nie miał poparcia robotników na Zachodzie, ponieważ główne mocarstwa nie odważyły się interweniować na szerszą skalę w obawie przed wywołaniem oburzenia i rewolucji we własnych krajach.
Wygrana miała jednak swoją cenę, najbardziej świadomi klasowo robotnicy zginęli podczas wojny, umożliwiając tym samym karierowiczom i skorumpowanym osobom infiltrację sowietów i ostateczne ich przejęcie.
Proces ten został przyspieszony przez straszliwe warunki. ZSRR został spustoszony przez głód i choroby oraz zdewastowany przez dyslokację gospodarczą wynikającą z pierwszej wojny światowej i wojny domowej. Potrzeba było wielu lat żmudnych wysiłków, aby zreorganizować społeczeństwo i przywrócić je do poziomu sprzed wojny.
W przerażających okolicznościach walki o przetrwanie, spekulanci i karierowicze prosperowali i każdemu z nich zależało na budowaniu swoich wpływów politycznych. Stopniowo niższe stopnie Sowietów znalazły się pod ich kontrolą, gdy zawierali sojusze ze zdemoralizowanymi przywódcami robotniczymi. Następnie szukali wsparcia na wyższych poziomach rodzącej się biurokracji.
To, czego szukali, znaleźli w Józefie Stalinie, początkowo mało znaczącej postaci rewolucji, ale głodnej osobistej władzy. Dostrzegł on szansę na umocnienie swojej pozycji poprzez sprzymierzenie się z nową warstwą skorumpowanych biurokratów.
W rezultacie pod koniec lat dwudziestych XX wieku wszelkie ślady demokracji zostały usunięte ze społeczeństwa radzieckiego przez Stalina i jego zwolenników, pomimo heroicznych wysiłków socjalistów skupionych wokół Lwa Trockiego w obronie demokratycznych zasad rewolucji październikowej.
Europejska beczka z prochem
Czy ta degeneracja była nieunikniona, jak twierdzą krytycy wrogo nastawieni do socjalizmu, sugerując, że sama rewolucja była bezproduktywna i daremna? Lenin, przywódca rewolucji, nie miał złudzeń co do trudności stojących przed bolszewickim rządem.
Wierzył jednak, że rewolucja w Rosji będzie częścią ogólnoeuropejskiego ruchu klasy robotniczej, mającego na celu obalenie ich ciemiężycieli. Kiedy nadarzyła się okazja do przejęcia władzy w październiku 1917 r., nie wahał się działać naprzód, mimo że bieda i zacofanie Rosji sprawiały, że budowanie socjalizmu było bardzo trudnym środowiskiem.
Lenin słusznie przeczuwał, że Europa jest beczką prochu ze względu na warunki stworzone przez wojnę światową, a udana rewolucja w Rosji będzie bodźcem dla robotników w innych bardziej rozwiniętych krajach, takich jak Niemcy, do przejęcia władzy. Niemieccy robotnicy przyszliby wówczas z pomocą swoim towarzyszom w Rosji i złagodzili trudności, przed którymi stanęli, umożliwiając zbudowanie zdrowego demokratycznego państwa robotniczego.
Perspektywa ta stanowiła odpowiedź na argumenty prawicowych przywódców robotniczych, którzy wykorzystywali pisma Marksa do przeciwstawiania się rewolucji, ponieważ przewidywał on, że socjalizm rozpocznie się najpierw w najbardziej zaawansowanym kraju kapitalistycznym, a nie w najbardziej zacofanym.
Przewidywania Lenina dotyczące rewolucyjnego zamieszania w całej Europie po imperialistycznej wojnie światowej i rewolucji rosyjskiej okazały się słuszne. Niestety, wszystkie te próby obalenia kapitalizmu zakończyły się niepowodzeniem, częściowo z powodu błędów i braku doświadczenia rewolucyjnych robotników, ale głównie z powodu zdrady przywódców europejskich partii socjalistycznych i związków zawodowych.
Ta porażka nie była jednak z góry przesądzona; wynik można było określić tylko podczas samej walki, a szczególnie w Niemczech sytuacja była na granicy możliwości. Niemniej jednak rezultat był taki, że pierwsze na świecie państwo robotnicze pozostało odizolowane i zubożałe.
Ten rozwój sytuacji pozwolił warstwie zdemoralizowanych i skorumpowanych biurokratów na umocnienie swojej pozycji, ponieważ do tego czasu tylko interwencja międzynarodowej klasy robotniczej, z jej demokratycznymi tradycjami, mogła ich obalić.
Wymazanie przez nową biurokratyczną kastę resztek demokratycznej robotniczej kontroli nad społeczeństwem miało ostatecznie doprowadzić do upadku samego Związku Radzieckiego.
Kolosalne straty
Na początku lat dwudziestych XX wieku nowy rząd Rosji został zmuszony do ponownego wprowadzenia szeroko zakrojonego rynku kapitalistycznego, aby ożywić gospodarkę po wyniszczeniu. Pomyślnie zwiększyło to produkcję żywności, ale także stworzyło nową klasę bogatych rolników zwanych kułakami.
Socjalistyczni przeciwnicy Stalina, w szczególności Lew Trocki, ostrzegali, że potęga gospodarcza kułaków w końcu wzrośnie tak bardzo, że zagrozi reżimowi. Stalin ignorował to przez lata, ale potem spanikował, gdy niebezpieczeństwo stało się nieuchronne pod koniec lat dwudziestych i podjął drastyczne kroki w celu przekształcenia Rosji ze społeczeństwa głównie rolniczego w przemysłowe.
Wprowadzono pięcioletni plan budowy przemysłu ciężkiego w zawrotnym tempie i wdrożono program represji w celu „likwidacji kułaków jako klasy”. Nowej linii nadano ideologiczną osłonę pod hasłem budowy „socjalizmu w jednym kraju”, co świadomie odrzuciło internacjonalizm, który do tego czasu stanowił sedno socjalistycznego myślenia.
Ku wielkiemu zaskoczeniu Stalina, dążenie do uprzemysłowienia przyniosło spektakularne zyski. Cele wzrostu były podnoszone co kilka miesięcy, gdy produkcja przekraczała plan. W ciągu dekady Związek Radziecki stał się gigantem przemysłowym rywalizującym z potęgami kapitalistycznymi.
Jak udało się to osiągnąć? Ta transformacja była bezprecedensowa – kraje kapitalistyczne potrzebowały stuleci rozwoju, aby dojść do tego punktu. Siłą napędową w Rosji był sam plan produkcji; uwolniony z kajdan systemu rynkowego, wówczas w najgłębszym kryzysie po krachu na Wall Street. Wydawało się, że wzrost nie ma granic.
Alokacja zasobów bezpośrednio przez państwowy organ planistyczny, a nie przez „ukrytą rękę” sił rynkowych, zapewniła oszałamiające tempo wzrostu.
Wadą cudu gospodarczego było jednak ogromne marnotrawstwo, sięgające nawet 30% produkcji, spowodowane nieudolnością, korupcją i złym planowaniem nieodłącznie związanym z niedemokratycznym systemem zarządzania gospodarką. Jakość towarów była zła; Trocki nazwał niską jakość „piętą achillesową” gospodarki planowej.
Jedynym sposobem na obejście tego problemu było wprowadzenie demokratycznego systemu kontroli nad produkcją, w którym konsumenci mieliby realną władzę nad zapewnieniem, że produkowane towary są zarówno odpowiednie do celu, jak i wytwarzane w odpowiednich ilościach.
Ponowne wprowadzenie sowietów na zasadach demokratycznych pozwoliłoby to osiągnąć, ale Stalin nie rozważał takiego kursu. Jakikolwiek ślad demokracji zagroziłby jego reżimowi, który pomimo pozornego spokoju był niestabilny.
Znaczna część nowej infrastruktury wspierającej przemysł została zbudowana przez armie niewolniczej pracy więźniów politycznych, gdzie miliony zginęły z powodu narzuconych im diabelskich warunków. Ci, którzy przeżyli obozy i super-wyzyskiwani robotnicy szybko by się zemścili, gdyby Stalin na chwilę poluzował ucisk.
Nierozliczalna biurokracja
Wytrzymałość systemu planowania została ponownie pokazana po II wojnie światowej, kiedy społeczeństwo zostało szybko odbudowane po tym, jak zostało praktycznie zniszczone przez nazistowski szał. W latach sześćdziesiątych Związek Radziecki był u szczytu swojej potęgi, był pionierem podróży kosmicznych i supermocarstwem, z którym rywalizowały tylko Stany Zjednoczone. Poniższe statystyki pokazują sytuację gospodarczą w tamtym okresie.
Pierwsza tabela pokazuje, że w produkcji podstawowych towarów przemysłowych ZSRR był w tej samej lidze, co główne potęgi kapitalistyczne, choć nigdy nie wyprzedził USA.
Druga tabela pokazuje bardziej sprzeczny obraz towarów konsumpcyjnych. W przypadku prostych towarów, takich jak obuwie, istniała porównywalność, ale w branżach opartych na technologii, takich jak włókna sztuczne, istniała ogromna luka, która stale rosła w ciągu następnych 25 lat.
Pokazuje również, że produkcja żywności pozostawała w tyle, co było spuścizną katastrofalnej przymusowej kolektywizacji rolnictwa w latach trzydziestych XX wieku, z której ZSRR nigdy się nie podniosło.
Niemniej jednak po tym, jak radziecki przywódca Chruszczow pochwalił się, że ZSRR wyprzedzi Zachód, ówczesny premier Wielkiej Brytanii Macmillan zlecił tajny raport, aby sprawdzić, czy jest to możliwe. Badanie wykazało, że na podstawie dostępnych wówczas dowodów może się to zdarzyć.
Ale zamiast tego przepaść między ZSRR a Zachodem stopniowo rosła od lat 60-tych. W latach 80. gospodarka radziecka stanęła w miejscu. Jak można to wyjaśnić?
Złożyły się na to dwa fundamentalne, powiązane ze sobą czynniki: niedemokratyczne, biurokratyczne planowanie nie było w stanie sprostać potrzebom nowoczesnego, opartego na technologii społeczeństwa konsumpcyjnego, podczas gdy system zarządzania przemysłem zawiódł.
W okresie stalinowskim biurokraci byli poddawani metodzie kija i marchewki. Byli sowicie wynagradzani za osiąganie celów planistycznych, ale narażeni na ostre represje, jeśli im się to nie udawało (jednym z celów wielkich czystek w latach 30. było sterroryzowanie tej grupy).
To podejście „działało” we wczesnym okresie. Zachęty materialne były ogromne, zwłaszcza że zaczynali z bardzo niskiej bazy, a czynnik strachu był przerażający.
Jednak w latach 60. represje złagodniały po śmierci Stalina. Zachęta materialna była również słabsza, ponieważ biurokraci mieli już wtedy bogaty styl życia, więc menedżerowie byli zadowoleni z siedzenia i cieszenia się życiem. Ich głównym priorytetem była obrona swoich przywilejów, a rozwój gospodarki nie miał dla nich większego znaczenia.
Innym powiązanym powodem przyczyniającym się do upadku gospodarczego było załamanie systemu planowania. W pierwszym okresie rozwoju Związku Radzieckiego zadaniem był rozwój podstawowych gałęzi przemysłu i infrastruktury, co było stosunkowo proste z punktu widzenia planowania.
Ze względu na zastosowane niedemokratyczne metody doszło do ogromnego marnotrawstwa, ale nieodłączna przewaga planowania nad rynkiem doprowadziła do dramatycznie udanych rezultatów. ZSRR dysponował również dużą podażą siły roboczej z chłopstwa, a większość wzrostu gospodarczego wynikała z włączenia tych ludzi do siły roboczej.
Jednak po zbudowaniu podstawowych gałęzi przemysłu, zadaniem było ukierunkowanie gospodarki na masową produkcję dóbr konsumpcyjnych. Zadanie to wymagało zwiększenia wydajności pracy poprzez zastosowanie nowoczesnych technologii.
Jest to bardziej skomplikowane z punktu widzenia planowania, ale w latach 60. nowe techniki planowania wykorzystujące komputery sprawiły, że stało się to technicznie możliwe. Brakowało jednak zasadniczego elementu demokratycznej kontroli w zakresie alokacji zasobów, przekazywania potrzeb konsumentów organom planistycznym i działania zgodnie z nimi.
Biurokraci nie byli odpowiedzialni przed konsumentami i obojętni na ich potrzeby, z powodów omówionych powyżej, więc nic się nie wydarzyło. W rezultacie gospodarka weszła w długotrwały spadek i zatrzymała się niemal całkowicie w połowie lat 80-tych.
Lekcje demokracji
Skutkiem stagnacji gospodarczej była demoralizacja dużej części kasty rządzącej, z której część zaczęła rozważać przejście na kapitalizm. Jednak Gorbaczow, radziecki przywódca z 1985 r., chciał zreformować system, wprowadzając elementy rynku i decentralizacji, aby gospodarka nakazowa działała bardziej efektywnie (jego zdaniem).
Dał on republikom radzieckim ogromne uprawnienia do podejmowania autonomicznych decyzji. Polityka ta nieświadomie doprowadziła do bardzo szybkiej dezintegracji politycznej z powodu gwałtownego wzrostu nacjonalizmu, który został stłumiony w okresie radzieckim, ale nie wyeliminowany.
Proces ten okazał się nie do zatrzymania, a pierwsze państwo robotnicze upadło haniebnie. Kapitalizm, ze wszystkimi jego okropnościami, wyłonił się z popiołów, w wielu przypadkach dosłownie.
Tę historyczną porażkę klasy robotniczej można prześledzić wstecz do wykorzenienia demokracji w radzieckim systemie politycznym w latach dwudziestych XX wieku, co z kolei doprowadziło do porażki gospodarczej i ostatecznie upadku politycznego.
Porażka ZSRR nie była porażką prawdziwego socjalizmu. Autentyczny socjalizm musi opierać się na niekapitalistycznej gospodarce planowej, ale aby funkcjonować skutecznie, musi być również powiązany z demokratyczną kontrolą na wszystkich poziomach społeczeństwa. Wymóg ten nie został spełniony w Rosji.
Nawet jeśli przyjmie się, że demokracja w systemie była niezbędna, krytycy mogą nadal twierdzić, że degeneracja rewolucji 1917 r. w dyktaturę była nieunikniona. Tak jednak nie było.
Chociaż bieda i zacofanie w Rosji stworzyły podatny grunt dla stalinowskiego totalitaryzmu, międzynarodowy ruch, który zapoczątkowały wydarzenia z 1917 roku, mógł przeciąć ten rozwój, przejmując władzę przez klasę robotniczą w zaawansowanym kraju, takim jak Niemcy, i przychodząc z pomocą swoim rosyjskim towarzyszom.
Ten wynik, który ważył się na szali, miałby decydujące znaczenie i spowodowałby, że historia potoczyłaby się zupełnie innym torem.
Tekst oryginalny:
